ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 9، آذر 1401 ، شماره پی در پی 79

بررسی گفتمانهای متقابل در شاهنامۀ فردوسی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی

صفحه (205 - 234)
مصطفی اسلامی سنجبد ، حمیرا زمردی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1400

چکیده

زمینه و هدف: در شاهنامۀ فردوسی، بعنوان بزرگترین اثر حماسی ایران، همواره از تقابل سخن رفته است. با توجه به ماهیت اسطوره ای شاهنامه، اغلب مطالعات برروی این اثر، بر تقابل نیروهای خیر و شر و یا اهورا و اهریمن تمرکز داشته است. این نگرش تا اندازه ای در مطالعات شاهنامه شناسی غالب است که تمامی شخصیتهای داستان نیز بصورت نمودهای نیروهای خیر و شر معرفی میگردند. در مقالۀ حاضر عنصر تقابل در شاهنامه از زاویه ای کاملاً متفاوت مورد توجه قرار میگیرد.

روش مطالعه : چارچوب نظری پژوهش حاضر تحلیل گفتمان انتقادی است. در رویکرد انتقادی، هویت در قالب تقابل «خود-دیگری» نمود پیدا میکند و طبقه بندی «خود-دیگری» بنوبۀ خود بواسطۀ وجود گفتمانهای متقابل در متن شکل میگیرد.

یافته ها: با مطالعه داستانهایی از شاهنامه از منظر انتقادی دریافتیم که علت اصلی نزاع و درگیری (چه داخلی و خارجی) در داستانها، وجود گفتمانهای متقابل است که این گفتمانهای متقابل زمینۀ شکلگیری «خود-دیگری» و یا «ما – آنها» را فراهم میسازد. همچنین ازآنجاکه زبان اسطوره زبان رمز است، با نگاه انتقادی به روایات شاهنامه، ابعاد جدیدی که در زیرساخت داستانها پنهان بود بر ما روشن شد که تاکنون به آن پرداخته نشده بود.

نتیجه گیری: با بررسی داستانها به خرده گفتمانهایی دست یافتیم که میتوان تمام آنان را زیر چتر گفتمانی کلان قرار داد و آن گفتمان پایبندی به ساختار درمقابل ساختارشکنی است. ساختار سیاسی- اجتماعی در ایران باستان، که نمود آن در داستانهای شاهنامه متبلور شده، همواره پایبند به سنتها و ساختارهای گذشته بوده و هرگونه ساختارشکنی به نزاع و درگیری منجر شده است. دیگر آنکه پهلوانان نمود پایبندی به سنتها و ساختارهای پیشین هستند و هرگونه تغییر و تحول در این نظام را برنمیتابند.

کلمات کلیدی
تقابل , خود-دیگری , تحلیل گفتمان انتقادی , گفتمان

• آقاگل‌زاده، فردوس، (1386)، تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات، ادب‌پژوهی، (1) 1، صص 17-28.
• آقاگل‌زاده، فردوس، (1394)، تحلیل گفتمان انتقادی، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی، ص 121.
• آموزگار، ژاله، (1371)، دیوها در آغاز دیو نبودند، ماهنامۀ کلک، شمارۀ 30، صص 16-24.
• آموزگار، ژاله، (1396)، زبان، فرهنگ و اسطوره، چاپ پنجم، تهران: معین، ص 342.
• چهارمحالی، محمد، (1395)، تحلیل تقابل دوگانه در داستان جمشید برپایۀ نظریۀ لوی استروس، متن‌شناسی ادب فارسی، شمارۀ 41، صص 14-35.
• حسینی، روح‌الله و محمدزاده، اسدالله، (1385)، بررسی ساختار تقابل رستم و اسفندیار در شاهنامه براساس نظریۀ تقابل لوی استروس، شمارۀ 31، صص 43-64.
• دادگی، فرنبغ، (1369)، بندهش، به کوشش مهرداد بهار، تهران: توس، ص 47.
• دوستخواه، جلیل، (1381)، اوستا نامۀ مینوی آیین زرتشت، تهران: مروارید.
• رجبی، معصومه، (1378)، اسطوره، ماهنامۀ کلک، شماره 106، صص 36-38.
• رفایی، رضا و قوام، ابوالقاسم، (1394)، نظام تقابلهای زبانی مهمترین عامل شکلگیری معنا در روایت ضحّاک و فریدونِ شاهنامه، پژوهشنامۀ ادب حماسی، (20) 11، صص 57-71.
• شاهنامۀ فردوسی، (1393)، به کوشش خالقی‌مطلق، جلال، چاپ پنجم، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• طهماسبی، فرهاد (1398)، تقابل و تعامل با دیگری در فردوسی از منظر نشانه شناسی فرهنگی (از کیومرث تا فریدون)، پژوهشنامۀ ادب حماسی، شمارۀ 28، صص 255-277.
• کزازی، میرجلال‌الدین (1368)، از گونه ای دیگر، تهران: مرکز، ص 82.
• کزازی، میرجلال‌الدین، (1376)، رؤیا حماسه اسطوره، تهران: نشر مرکز.
• کسرایی، محمدسالار، (1386)، اندیشۀ سیاسی فردوسی، علوم سیاسی، شمارۀ 7، صص 213-234.
• محرمی، رامین و ممیزاده، رقیه (1390)، تقابل نمادهای خیر و شر در دورۀ اساطیری شاهنامه، فصلنامۀ متن‌پژوهی ادبی، (49) 15، صص 127-143.
• وندایک، تئون (1382)، مطالعاتی در تحلیل گفتمان از دستور متن تا گفتمان‌کاوی انتقادی، مترجمان: ایزدی و دیگران، ویراستۀ مهاجر و نبوی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• Bamberg, M., De Fina, A., & Schiffrin, D. (2011). Discourse and identity construction. In Handbook of identity theory and research. Springer, New York, NY. pp. 177-199.
• Bourdieu, P. (1982). Ce que parlerveut dire (what speaking means), Paris: Fayard.
• David, O., & Bar-Tal, D. (2009). A sociopsychological conception of collective identity: The case of national identity as an example. Personality and Social Psychology Review, 13(4), pp. 354-379.
• Domhoff, N.W. (1978). The powers that be: process of rulling class domination in America. New York: Random House (vintage books)
• Fairclough, N & Wodak, R. (1997). Critical Discourse Analysis, Discourse and Social interaction, (eds) by.T. Van Dijk, sage, P. 258-284.
• Fairclough, N. (1989). Language & Power. United States of America: Longman Group UK.
• Fairclough, N. (1992). Discourse and social change: Cambridge: polity press.
• Fairclough, N. (1995). Critical Discourse Analysis-Fairclough N. London: Lohgman.
• Fairclough, N. (2003). Analysing discourse: Textual analysis for social research. Psychology Press.
• Fairclough, N. L. (1985). Critical and descriptive goals in discourse analysis. Journal of pragmatics, 9(6), pp. 739-763.
• Gramsci, A. (1971). Selections from the prison notebooks, edited and translated by Quintin Hoare and Geoffrey Nowell Smith.
• Hall, S., Lumely, B. and Mclennan, G. (1977) Gramschi on ideology in center for contemporary cultural studies (eds) Politics and Ideology: Gramschi, pp. 45-46. London: Hutchinson.
• Herman, E.S. and Chomskey, N. (1988) Manufacturing consent: the political economy of mass media. New York: Pantheon books.
• Jäger, S. (2004). Kritische Diskursanalyse. Eine Einführung, 4, 89.
• Levi.Strauss, Claude. (1978). Myth and meaning. Routledge and Kegan Paul.
• Locke, T. (2004). Critical discourse analysis. Bloomsbury Publishing.
• Pennycook, A. (2001). Critical applied linguistics: A critical introduction. Routledge.
• Rogers, R. (2004). An introduction to critical discourse analysis in education (pp. 31-48). Routledge.
• Segal, R. (2007). Introduction to Myth: Critical Concepts in Literary and Cultural Studies. In Myth: Critical Concepts in Literary and Cultural Studies (pp. 1-20). Routledge.
• Van Dijk, T. A. (1987). Episodic models in discourse processing, in R. Horowitz and S.J. Samuels(eds) Comprehending oral and written language.pp. 161-196. New York: Academic Press.
• Van Dijk, T. A. (2001). Multidisciplinary CDA: A plea for diversity. Methods of critical discourse analysis, 1, 95-120.
• Van Dijk, T. A. (Ed.). (1997). Discourse as structure and process (Vol. 1). Sage.
• Weiss, G., & Wodak, R. (2003). Introduction: Theory, interdisciplinarity and critical discourse analysis. In Critical discourse analysis. Palgrave Macmillan, London. pp. 1-32.
• Wodak, Ruth., & Reisigi, M. (2001). Discuorse and discrimination: Rhetorics of Racism, Routledge.